پژوهش و نگارش: فاطمه علیزاده
پیشینه تاریخی شهر ارومیه به هزاره دوم قبل از میلاد برمیگردد و بنا به قدمت تاریخی، در این شهر محلههای قدیمی که قدمت هر کدام از آنها به چند هزار سال بر میگردد دیده میشود که امروزه هویت برخی از این محلهها به فراموشی سپرده شده است ولی هنوز هم بسیاری از محلات قدیمی ارومیه وجود دارند که با نام اصیل خود شناخته میشوند و چه بسا رسم و رسومات آن محلهها نیز همچنان پا بر جا است و مطالعه تاریخچه این محلات باعث علاقهمندی بیشتر به مطالعه تاریخ شهر میشود.
ارومیه شهر باستانی و پر از حوادث تاریخی با تاکهای انگور و باغات میوه است و در کنار دریاچهای قرار دارد که همچون گوهری بر تارک منطقه میدرخشد. هر یک از محلههای این شهر با قدمت تاریخی شش هزار ساله یادمانی از مردم غیور، آگاه و مهربان دارد.
ارومیه، مهد تمدنهای باستانی بزرگی همچون ماناها، هوری ها، اورارتوها و … بوده است که در بطن تاریخ، گاه صفحاتش از تمدن آفرینی و مدنیت مردمانش پر غرور و در مقطعی با نواهای روح انگیز و بی بدیل صفی الدین اورموی و عرفان حسام الدین چلبی اورموی و اشعار دل انگیز حیران خانیم و شجاعت های دلاورمردانی نظیر عسگر خان و کاظم خان موجب افتخار امروز ما گردیده و البته گاه از سختیهایی که دشمنان و متجاوزان بر هیبت این شهر وارد کردهاند رنجور شده است.
پیشینه شهر ارومیه به هزاره دوم قبل از میلاد برمیگردد از این رو در این شهر، محلههای قدیمی که قدمت هر کدام از آنها به چند هزار سال بر میگردد دیده میشود ولی امروزه هویت آنها به فراموشی سپرده شده است ولی هنوز هم بسیاری از محلات قدیمی ارومیه وجود دارند گرچه اسم این روزهای آنها بعضاً عوض شده اما ارومیهای های اصیل اسامی محلات قدیم را فراموش نکرده و همچنان به آن نامها خطاب میکنند و چه بسا رسم و رسومات آن محلهها نیز همچنان پا بر جا است.
مطالعه اسامی قدیمی مکانها و محلات مختلف این شهر میتواند برای هر شهروندی جالب باشد و آشنایی با نامهای قدیمی مکانهای مختلف شهر، باعث علاقهمندی بیشتر به مطالعه تاریخ شهر باشد که در زیر به تاریخچه تعدادی از این محلات اشاره شده است.
محلّه وکیلباشی
در دوره قاجار، وکیلباشی یکی از درجات نظامی بود که در درجات فعلی معادل گروهبان یکم است. در این محله مسجدی نیز با همین نام وجود دارد که گفته میشود که بانی این مسجد نیز فردی بنام وکیلباشی بوده است؛ در ارومیه کوی دیگری با نام «امیرتومان»(در نزدیکی مسجد مناره) وجود دارد که از درجات نظامی و افرادی با این نام گرفته شده است.
تمدن کوچهسی
یکی دیگر از کوچهها و محلات قدیمی ارومیه «تمدن کوچهسی» واقع در خیابان کاشانی، روبروی اداره دارایی است که به واسطه سکونت «محمد تمدن»، نویسنده، ادیب و چاپخانهچی بزرگ اورموی در آن، به این نام مشهور شده است.
برخی آثار منتشر شده محمد تمدن عبارتند از: دیوان طرزی افشار(از شعرای مشهور اورموی)، محرمنامه و نوروزنامه، ایران در جنگ بینالملل اول یا تاریخ رضائیه، اون بئش حیکایت(به زبان ترکی یعنی پانزده حکایت)، قصه محمود رامیان و علاءالدین تکش.
محمد تمدن (۱۲۶۷-۱۳۵۶ هجری شمسی) پس از گذشتن از فراز و نشیبهای زندگی و انجام خدمات شایسته در زمینههای مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در تاریخ ۲۹ مهر سال ۱۳۵۶، دار فانی را وداع گفت و در باغ رضوان ارومیه و در آرامگاه خانوادگی به خاک سپرده شد.
تندیرچیلر محلّهسی
تندیر در زبان ترکی یعنی تنور که با اضافه شدن پسوند شغلساز «چی» و پسوند جمع «لَر» (تندیرچیلر) به معنی تنورسازان است.
تندیرچیلر نام محلهای قدیمی واقع در خیابان منتظری است که نام خود را به واسطه ی وجود تنورسازانیست که دیرباز در این محله مشغول ساخت تنورهای سنتی هستند.
با وجود کسادی بازار تنورهای سنتی به دلیل افزایش نانواییهای مدرن، هنوز هم برخی کارگاهها در این محله با ادامه شغل گذشتگان خود نام تندیر و تندیرچیلر را در این شهر زنده نگه داشتهاند.
جارچیباشی محلّهسی
جارچی با ریشه ترکی، در زبانهای ترکی و فارسی کسی را گویند که مطل یا حکمی را با صدای بلند به گوش مردم میرسانده است.
جارچیباشی نیز نام محلهای قدیمی در ارومیه است که امروز در خیابان باکری قرار دارد و دلیل نامگذاری این نام نیز به واسطه سکونت جارچیباشی یا جار زدن جارچیها در این منطقه از شهر بوده است.
متاسفانه آثار تاریخی چون میدان توپخانه، سربازخانه و عمارت ارک ارومیه و همچنین قبرستانی قدیمی در این محله در گذشته، تخریب شده است. میدان توپخانه و سربازخانه در حوالی بیمارستان شهید عارفیان قرار داشت.
شورشورا محلّهسی
شورشورا در ترکی به محلی میگویند که آب نهر یا رودخانه به صورت آبشار مانند به سطحی پایینتر سرازیر میشود، به واسطه وجود چنین مکانی در این محله، این منطقه از شهر را «شورشورا» میگفتند. امروزه نیز این محله با همین نام خطاب میشود، خاطرنشان میشود محله شورشورا در خیابان منتظری فعلی واقع شده است و از مشخصههای این محله کوچهپسکوچههای کمعرض و باریک و دراز است که قدم زدن در آنها حال و هوای دیگری دارد.
بازارباش محلّهسی
این محله به دلیل نزدیکی به بازار تاریخی ارومیه که در بین اهالی ارومیه «اوستو اؤرتولو بازار» گفته میشود، به «بازارباش» معروف شده است.
همچنین بازارباش قبل از تخریب دروازههای شهر در دوران پهلوی و تبدیل آنها به میدان، نام یکی از دروازههای شهر بود. در این محله و در خود میدان مسجدی نیز بدین نام وجود دارد و ناگفته نماند که نام مسجد اعظم نیز قبل از تغییر نام به مسجد اعظم، «بازارباش» نام داشت.
آغداش محلّهسی
یکی دیگر از محلات قدیمی ارومیه که در خیابان طالقانی قرار دارد، محلهی «آغداش» میباشد که نام خود را از یکی از طوایف ترک افشار یعنی «افشار آغداشلی» (آغداشلو)، گرفته است. کوچههای منحصربهفردی چون «مهدی چوخورو» که از سطح خیابان پایینتر هستند به محله جلوه خاصی داده است.
تا قبل از احداث خیابان فعلی طالقانی، این محله به محله «درویشلر» متصل بود. قبرستان قدیمی این محله نیز در دوره پهلوی تخریب شده است.
درویشلر محلّهسی
این محله که در نزدیکی آتشنشانی بزرگ شهر و در خیابان مجاهد قرار دارد، به واسطه سکونت دراویش مشهور شهر در این منطقه از شهر به «درویشلر کوچهسی» مشهور شده است.در گذشته اکثر درویشهای شهر در این محله زندگی میکردند که از مشهورترین آنها میتوان به درویش محسن، درویش فرج و درویش حسن اشاره کرد.
بافت قدیمی محله به مانند سایر محلات قدیمی شهر، بدون برنامه و توجه به بافت قدیمی شهرها و اصول شهرسازی در چنین محلاتی به مرور از بین رفته و آپارتمانهای کوچک و بزرگ جای آنها را میگیرند.
نوو کِئچَر محلّهسی
محلهی «نوو کئچر» که در ارومیه «نوو گئچر» تلفظ میشود، یکی از محلات قدیمی ارومیه است که امروزه نیز نام و نشانههای قدیمی بودن خود را تا حدودی حفظ کرده است.
نوو کئچر از دو کلمهی ترکی «نوو» و «کئچر» تشکیل شده است. نوو، به معنی محل تقسیم و انتقال آب است(ناودان نیز از همین ریشه است) کئچر نیز به معنی محل عبور است که در گذشته آب بخشی از شهر، از «گؤل اوستو» به سمت «نوو کئچر» سرازیر و از آنجا از طریق کانالهایی موسوم به «نوو» به مناطق مختلف تقسیم میشد؛ اکنون نیز در برخی خانههای قدیمی این نووها وجود دارد و مکان فعلی این محله، پنجراه و در امتداد گؤل اوستو میباشد.
یئددی دَییرمان محلّهسی
یِئددی در زبان ترکی یعنی هفت و دَییرمان(تلفظ قدیمی: دَگیرمان) به معنی آسیاب میباشد. یئددی دَییرمان نام محلهای قدیمی است که در خیابان مدنی فعلی قرار دارد که در گذشته به واسطهی وجود هفت آسیاب در این منطقه، این محله به یئددی دَییرمان مشهور شده است. اسامی قدیمی محلات ارومیه در تابلوهایی مخصوص در ورودی محلات نصب شده است امّا متاسفانه همه آسیابهای این محله از بین رفتهاند. اما میشود با ساخت اِلِمان آسیاب و حفظ بافت قدیمی این محله به صنعت گردشگری ارومیه نیز رونق بخشید چرا که اگر بافت قدیمی و تاریخی محلات قدیمی و آثار تاریخی ارومیه حفظ میشد، هماکنون ارومیه یکی از شهرهای مهم تاریخی و گردشگری به حساب میآمد.
دوهچیلر محلّهسی
یکی دیگر از محلات قدیمی شهر، محلهی «دَوَهچیلر» است که امروزه اگر تابلو محلات قدیمی شهر وجود نداشت، کمتر کسی از وجود چنین محلهای در ارومیه خبر داشت. دَوَه در زبان ترکی به معنی شتر و «چی» نیز پسوند شغلی و «لَر» نیز پسوند جمع است(دوهچیلر یعنی شتربانها)
در گذشته هنگامی که دوهچیها شترهای خود را از محله خارج میکردند، کودکان در محل عبورشان صف میکشیدند تا عبور کاروان شترها را تماشا کنند و از این کار لذت بسیاری میبردند. این کار یکبار موقع خروج از محله انجام میشد و بار دیگر هنگام ورود و بازگشت از چراگاه.
مکان فعلی این محله پشت خیابان پزشکیان و جنب محلهی «تَندیرچیلر» میباشد.
باغمئشه محلّهسی
امروزه کمتر کسی نام قدیمی محله «بنیهاشم» یا «شاهرخآباد» آباد را میداند. «باغمئشه»، نامی جالب و خوش تلفّظ. در ترکی به مسیر یا محلی که درختان بزرگ و زیاد در کنار باغات وجود داشته باشد، «باغمئشه»(باغ جنگل) گفته میشود. امروزه نیز در بخشی از خیابان بنیهاشم چندین باغ پابرجاست اما به مرور تخریب و تبدیل به کوچه میشود.
شاهرخ آباد نیز نام خود را از خیّری بنام دکتر «شاهرخ» گرفته است که در روبروی مسجد تاریخی سردار، داروخانه داشت و اهالی بسیاری را در محله باغمئشه صاحب مِلک کرده است.
یوردشاه محلّهسی
محله یوردشاه(یوردشاهی) واقع در خیابان امام(ره) فعلی، که بیشتر کاربری نظامی و قدرت سیاسی در ارومیه داشت در جنوب غربی ارومیه قرار دارد. نام این محله در زمان شاه عباس صفوی به یوردشاه تغییر یافت، محله یوردشاه از بزرگترین و مهم ترین محلات شهر به حساب میآمد که با احداث خیابان امام کنونی در سال ۱۳۰۷.ش به دو قسمت تقسیم شد، اکثریت ساکنان این محله از طبقه مرفه و مسلمانان شیعه بودند که در دوره قاجار میسیونرهای خارجی بیشتر در این محله فعالیتهای فرهنگی و سیاسی داشتند.
گفتنی است محلههای نوو کئچر، مهدی القدم، عسگرخان، بازارباش و محله کوچک دلگشا محله های پیرامون این محله را تشکیل میدهند.
در گذشته و در دوران قاجار، نام میدان انقلاب فعلی(یکی از دروازههای شهر) دروازه یوردشاه بود.
کوی بابایف
جزو معدود محلات و مکانهایی که در ارومیه ناشناخته مانده است کوی تاریخی بابایف(در ترکی: بابایئو) میباشد، این کوچه(محله کوچک) که در انتهای کوی مسجد سردار، سمت راست، قرار دارد، نام خود را از یکی از خاندان های اصیل اورموی یعنی خانواده کامکار گرفته است.
در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، «محمدباقر کامکار» و حاج «قاسم کامکار» دو برادر مشهوری بودند که برای تجارت به کشورهای همجوار خصوصاً شوروی آن زمان میرفتند. حاج قاسم کامکار در جوانی دار فانی را وداع میگوید، امّا محمدباقر همچنان کار تجارت را رها نمیکند. ترددهای متعدد محمدباقر به شوروی باعث میشود تا در آنجا به وی لقب «بابایف» داده شود، چنانچه در شهر خود نیز بدین نام مشهور میشود و به مرور محله سکونت این خانواده نیز به کوی بابایف مشهور میشود؛ امروزه نیز این کوچه وجود دارد و قدیمیهای ارومیه این نام را به خاطر میآورند.
عسگرخان محلّهسی
محله قدیمی عسگرخان که زمانی یکی از دروازههای مهم شهر با همین نام در این منطقه از شهر قرار داشت، امروزه نیز با همین نام مشهور است.
این محله(در نزدیکی گؤل اوستو و قبرستان تاریخی قرهصاندیق) نام خود را از یکی از سرداران رشید و وطنخواه از طایفه ترک افشار و اولین سفیر ایران در فرانسه یعنی «عسگرخان» گرفته است.
عسکرخان در سال ۱۲۱۸ هجری قمری فرمانده لشگر ارومیه بود و در جنگ با روسها، رشادتها و شجاعتهای بسیاری از خود نشان داد.
وی سپس در همین محله فعلی و دروازه قدیم، جانفشانیهای زیادی برای حفظ شهر و مردم در مقابله با اشرار و بیگانگان انجام داد و نام خود را برای همیشه در تاریخ ارومیه ماندگار کرد.
دَرَهچایی محلّهسی
این محله با صفا، نام خود را از نهری با همین نام که از این محله گذر میکند گرفته است؛ این نهر که امروزه به صورت کانال آب هنوز هم زنده است، در گذشته بسیار خروشان و پر آب بود و به آن «داشقاپان»(سنگ دزد؛ به علت خروشان بودنش) میگفتند. محله درهچایی در خیابان مدرس قرار دارد.
امروزه خانهها و عمارتهای قدیمی و کوچههای باریک و نوستالژیک این محله، جای خود را به خیابان و آپارتمان های چند مرتبه داده و چهره بیگانهای نسبت به گذشته به خود گرفته است.
شهرچایی محلّهسی
شهرچایی علاوه بر اینکه نام یکی از رودخانههای معروف ارومیه است، همچنین نام قدیمی خیابان کاشانی نیز مییاشد؛ این خیابان که به داشتن چنارهای سر به فلک کشیده و دلربا مشهور بود، در دورهی قاجار «اردشیرخانی» و در دورهی پهلوی «زنگنه» نام داشت، اما همیشه به واسطه نزدیکی به این رودخانه، نام شهرچایی را یدک کشیده و این نام را زنده نگه داشته است.
اگر چنارها و عمارتها و خانههای قدیمی و تاریخی این خیابان تا امروز حفظ شده و پابرجا بود، یکی از خیابانهای دیدنی و بیهمتای ارومیه میشد.
عمارت تاریخی «مجیدی افشار» (جنب اداره بهداشت، با دری همیشه بسته!) و برخی چنارهای باقیمانده یادگار آن دوران است.
دیکقالا محلّهسی
دیکقالا، امروزه نام محلهایست که خیابان شیخشلتوت واقع شده است. نام این محله در تابلوها و اتوبوسهای محلی، به اشتباه(دیگاله) نوشته شده است و در سالهای اخیر نیز خیابان منتهی به این محله، «گلستان» نامگذاری شده است.
طبق گفته مردم این محله (که قبلاً یکی از روستاهای همجوار شهر بود)، در گذشته در این محله تپهای با قلعه، وجود داشت که ارباب روستا کل تپه را برداشته و زمین را صاف و هموار کرده است.
دیک در زبان ترکی یعنی عمودی و قالا نیز از مصدر قالاماق یعنی قلعه و امروزه مردم ارومیه این محله را «دییهلر» تلفظ میکنند.
دوقّوز پیلّه محلّهسی
معروفیت محلهی دوقّوز پیلّه به دلیل قرار داشتن یخچالی با همین نام در میدان دوقّوز پیلّه فعلی است. به این یخچال در ارومیه بوزخانا گفته میشود.
نامگذاری این یخچالها، یا چشمهها و محل نگهداری آب نیز بعضاً بر اساس تعداد پلههای آن بود.
دوقّوز پیلّه در نزدیکی محله قدیمی عسگرخان و در کنار نهر کوچکی به نام «دَرَه چایی» قرار دارد که البته محلهایی نیز به همین نام در آن نقطه از شهر موجود است.
دوقّوز در ترکی به معنای ۹ است که عدد ۹ در ترکی جزو اعداد مقدس و معنی دار است که در بسیاری از آثار باستانی آذربایجان به عدد ۹ برمیخوریم. تا قبل از گسترش شهر به صورت فعلی، اهالی ارومیه از این یخچال به عنوان محل نگهداری یخ استفاده می کردند.
خیابان عسگرآبادی
یکی از خیابانها و محلات قدیمی ارومیه که هنوز هم قدیمیهای ارومیه آن را با نام قدیمی خطاب میکنند، خیابان «عسگرآبادی» میباشد که نام فعلی آن خیابان «بعثت» است.
این خیابان نام خود را از نام یکی از علمای بزرگ ارومیه، «میرزا علیآقا عسگرآبادی» گرفته است.
میرزا علیآقا عسگرآبادی که پدرش از واعظان بنام ارومیه بود در قریه عسگرآبادی در سال ۱۲۸۲ به دنیا آمده و پس کسب مقدمات علوم دینی عازم عتبات عالیات شده و بعد از کسب معلومات و اخذ درجه اجتهاد به زادگاه خود بازگشت و امام جماعت مسجد بازارباش را بر عهده گرفت.
این عالم برجسته دینی ناطقی به تمام معنا بود و وعظ او به درجهای رسید که تاکنون کسی در ارومیه به آن درجه نرسیده است.
وی بنا به شرایط اجتماعی ارومیه برای اولین بار در ایران دستور داد تا برای خطابه، در مسجد نیمکت بچینند و پیروان سایر ادیان و مذاهب نیز میتوانند پای منبر وی حضور داشته باشند!
